Fitopatologia leśna

Podręcznik akademicki Fitopatologia leśna wybitnego uczonego prof. dr. Karola Mańki (1915–2003), który ukazał się w 1960 r. nakładem Państwowego Wydawnictwa Rolniczego i Leśnego (PWRiL), był pierwszym tego typu opracowaniem w historii polskich nauk leśnych. Duże zainteresowanie oraz zapotrzebowanie środowiska leśników praktyków i studentów kształcących się do pełnienia tego zawodu wpływały na przygotowywane kolejne wydania uzupełniane oraz aktualizowane (II – 1976, III – 1981, IV – 1992, V – 1998, VI – 2005). Przez ponad pół wieku podręcznik dobrze służył studentom leśnictwa, leśnikom pracującym w lasach własności Skarbu Państwa, pracownikom Zespołów Ochrony Lasu – specjalistycznych służb Lasów Państwowych, osobom zatrudnionym w instytucjach i urzędach odpowiedzialnych za stan zdrowotny i sanitarny zieleni w miastach i osiedlach, w różnego typu zadrzewieniach oraz służbie ochrony przyrody. Był źródłem wiedzy o chorobach drzew leśnych i parkowych bardzo przydatnym, rzetelnym, na wysokim poziomie naukowym. Opisywał symptomy i sprawców chorób, głównie infekcyjnych, warunki sprzyjające ich występowaniu oraz metody i środki zapobiegania i zwalczania.
Nowy, wieloautorski podręcznik akademicki Fitopatologia leśna kontynuuje koncepcję merytoryczną i ideową poprzednich wydań, jest oparty na współczesnej wiedzy naukowej zawartej w polskich i zagranicznych publikacjach, na doświadczeniu praktycznym fitopatologów, bogato ilustrowany, przygotowany przez liczny zespół pracowników naukowych – specjalistów zajmujących się różnymi aspektami teoretycznymi i praktycznymi chorób drzew, reprezentujących większość placówek naukowych w kraju. Zawiera wiedzę o etiologii i symptomologii oraz metodach i środkach stosowanych w profilaktyce i terapii infekcyjnych chorób drzew leśnych, parkowych i drzewiastych roślin ozdobnych, a także z zakresu chorób i uszkodzeń drzew powodowanych przez różnorodne czynniki abiotyczne i antropogeniczne. Szczególnie cenne i pożyteczne dla leśników oraz służb ochrony lasu i przyrody mogą być informacje o nowych chorobach, które dopiero niedawno pojawiły się w naszych lasach oraz o groźnych chorobach, dotkliwie niszczących drzewostany w ekosystemach leśnych Europy, niekiedy w formie rozległych epifitoz, które z dużym prawdopodobieństwem mogą również wystąpić w polskich lasach i na terenach zadrzewionych.
Podręcznik składa się z dwóch części. Część pierwszą – ogólną (osiem rozdziałów) poświęcono głównie zagadnieniom symptomów (objawów) chorób i ich sprawcom, uwarunkowaniom przebiegu procesu chorobowego, ochronie przed chorobami (profilaktyka i terapia) oraz historii fitopatologii leśnej.
Część druga – szczegółowa (13 rozdziałów) obejmuje opisy chorób owoców i nasion, kiełków i siewek, igieł i liści, gałęzi drzew iglastych i liściastych, pni drzew, korzeni oraz chorób o charakterze systemicznym i wieloczynnikowym, a także problematykę mykoryz, zgnilizn i przebarwień drewna. Poszczególne choroby drzew występują z bardzo zróżnicowaną częstością oraz mają różne znaczenie gospodarcze i ekologiczne. Na przykład obszernie opisano i zilustrowano hubę korzeni, opieńkową zgniliznę korzeni czy osutkę sosny, ponieważ występują powszechnie na rozległych obszarach lasów oraz powodują wymierne szkody i straty w gospodarstwie leśnym. Natomiast mniej szczegółowo omówiono choroby występujące rzadko lub o znikomej szkodliwości, jak rdza złotawa świerka, wirusowa mozaika liści topoli, bakteryjna plamistość liści i pędów morwy.
Systematykę grzybów, najczęstszych sprawców chorób drzew, przyjęto za „Dictionary of the fungi” (Kirk i in. 2008). Łacińskie i polskie nazwy grzybów stosowano według tzw. list krytycznych: wielkoowocnikowe podstawkowe (Wojewoda 2003), wielkoowocnikowe workowe (Chmiel 2003), grzyby mikroskopijne (Mułenko i in. 2008), porosty i grzyby naporostowe (Fałtynowicz 2003), śluzowce (Drozdowska i in. 2003). Wszystkie nazwy łacińskie grzybów były weryfikowane według Index Fungorum – current name (internet), chociaż w tekście podręcznika podawano również synonimy, nazwy grzybów wcześniej używane, dobrze znane i utrwalone w środowisku zawodowym leśników.
Przedstawiono nowe, niedawno nadane nazwy grzybów, powstałe na podstawie badań z zakresu genetyki z zastosowaniem metod biologii molekularnej, które bardzo się rozwijają, przynosząc duże zmiany w nazewnictwie (nomenklaturze) i ich przynależności systematycznej. Dotyczy to również niektórych grzybów, które według współczesnej wiedzy okazują się tzw. gatunkami zbiorowymi, składającymi się z oddzielnych gatunków, z uwzględnieniem wyników badan genetycznych oraz szczegółowej wiedzy morfologicznej i ekologicznej. Na przykład takimi są Armillaria mellea s.l. oraz Heterobasidion annosum s.l. (s.l. = sensu lato; w dawnym, szerokim znaczeniu), składające się z nowych, wyodrębnionych gatunków, które po nazwie łacińskiej oznaczamy s.s. (s.s. = sensu stricto; w nowym, wąskim znaczeniu). W opisie sprawców chorób korzystano również z wiedzy zawartej w licznych tomach serii „Grzyby (Mycota)” przygotowanej przez Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk i wydanej przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN).
Nazwy roślin gospodarzy chorób przytoczono za „Krytyczną listą roślin naczyniowych Polski” (Mirek i in. 2002). Podano nazwy chorób drzew od dawna stosowane w fitopatologii leśnej i praktyce leśnej, często odzwierciedlające character symptomów lub określone cechy sprawców. Korzystano również z dotychczasowych opracowań Sekcji Nazewnictwa Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego.
W podręczniku starano się podawać utrwalone angielskie nazwy chorób drzew, aby ułatwić uczącym się fitopatologii leśnej dotarcie do informacji we współczesnej światowej literaturze i w zasobach internetowych.
Niektóre choroby drzew ujawniają się i wykazują szkodliwość równocześnie na różnych częściach i organach drzew, np. liściach i gałęziach, korzeniach i pniach. W takich sytuacjach były opisywane szczegółowiej w rozdziałach poświęconych chorobom tych części drzew, wobec których przejawiają większą szkodliwość, na których generują podobne uszkodzenia i straty oraz wymagają podobnych metod zapobiegania i zwalczania.
Wykazy zalecanych środków ochrony roślin (pestycydów), także chroniących przed grzybami chorobotwórczymi (fungicydy), ulegają zmianom ze względu na stałe syntezowanie oraz produkowanie nowych, bardziej selektywnych i skutecznych.
Ich stosowanie podlega rygorystycznemu ustawodawstwu krajowemu i unijnemu. Nieprzerwanie jest badana ich szkodliwość dla ludzi i zwierząt oraz całego środowiska przyrodniczego. Na ogół w opracowaniu nie przedstawiono ich szczegółowych wykazów nazw handlowych, rekomendacji i zaleceń w chemicznej metodzie ochrony przed określonymi chorobami drzew. Od dawna bowiem Instytut Badawczy Leśnictwa przygotowuje corocznie odpowiedni zestaw preparatów, zgodny z najnowszym wykazem środków dopuszczonych do stosowania w Lasach Państwowych i w lasach, które wyróżniają inne formy własności. Na przykład ostatnie opracowanie nosi tytuł „Środki ochrony roślin i produkty biobójcze do stosowania w roku 2023”. Zawiera wykaz preparatów, które należy i można stosować w praktyce, łącznie z zasadami zawartymi w aktualnie obowiązującej „Instrukcji ochrony lasu”. Prawidłowość stosowania pestycydów w gospodarstwach leśnych ma prawo i obowiązek kontrolować Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN).
Załączony obszerny wykaz cytowanej i wykorzystanej w podręczniku literatury – tej dawnej i najnowszej – umożliwi zainteresowanym czytelnikom szczegółowe poszerzenie wiedzy o konkretnych chorobach drzew, znajdującej się w publikacjach źródłowych. Skorowidz rzeczowy powinien ułatwić odnalezienie informacji o poszczególnych chorobach i zagadnieniach fitopatologicznych omówionych w kilku podrozdziałach podręcznika. Zestawiono tylko nazwy chorób, łacińskie i polskie nazwy patogenów oraz ważniejsze pojęcia i terminy związane z problematyką prezentowaną w podręczniku.
Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu dołożyło wszelkich starań, aby ten podręcznik akademicki był przygotowany oraz wydany na najlepszym poziomie naukowym i edytorskim. Serdecznie dziękujemy wszystkim współautorom za opracowanie poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów, a prof. UPP dr. hab. Władysławowi Danielewiczowi za dostosowanie nazw botanicznych do najnowszych ujęć taksonomicznych. Jesteśmy wdzięczni recenzentowi, prof. dr. hab. Zbigniewowi Sierocie za wnikliwe uwagi i sugestie.
Małgorzata Mańka, Andrzej Grzywacz